อยํ ปนานิสํโส, อนติริตฺตโภชนาปตฺติยา ทูรภาโว, โอทริกตฺตาภาโว, นิรามิสสนฺนิธิตา, ปุน ปริเยสนาย อภาโว, อปฺปิจฺฉตาทีนํ อนุโลมวุตฺติตาติฯ

ปริเยสนาย เขทํ, น ยาติ น กโรติ สนฺนิธิํ ธีโร;

โอทริกตฺตํ ปชหติ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก โยคีฯ

ตสฺมา สุคตปสตฺถํ, สนฺโตสคุณาทิวุฑฺฒิสญฺชนนํ;

โทเส วิธุนิตุกาโม, ภเชยฺย โยคี ธุตงฺคมิทนฺติฯ

อยํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺเค สมาทานวิธานปฺปเภทเภทานิสํสวณฺณนาฯ

8. อารญฺญิกงฺคกถา

[31] อารญฺญิกงฺคมฺปิ ‘‘คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปามิ, อารญฺญิกงฺคํ สมาทิยามี’’ติ อิเมสํ อญฺญตรวจเนน สมาทินฺนํ โหติฯ

เตน ปน อารญฺญิเกน คามนฺตเสนาสนํ ปหาย อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพํฯ ตตฺถ สทฺธิํ อุปจาเรน คาโมเยว คามนฺตเสนาสนํฯ

คาโม นาม โย โกจิ เอกกุฏิโก วา อเนกกุฏิโก วา ปริกฺขิตฺโต วา อปริกฺขิตฺโต วา สมนุสฺโส วา อมนุสฺโส วา อนฺตมโส อติเรกจาตุมาสนิวิฏฺโฐ โย โกจิ สตฺโถปิฯ

คามูปจาโร นาม ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส สเจ อนุราธปุรสฺเสว ทฺเว อินฺทขีลา โหนฺติ, อพฺภนฺตริเม อินฺทขีเล ฐิตสฺส ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโตฯ ตสฺส ลกฺขณํ ยถา ตรุณมนุสฺสา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺตา พาหํ ปสาเรตฺวา เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, เอวํ ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปตนฏฺฐานพฺภนฺตรนฺติ วินยธราฯ สุตฺตนฺติกา ปน กากนิวารณนิยเมน ขิตฺตสฺสาติ วทนฺติฯ อปริกฺขิตฺตคาเม ยํ สพฺพปจฺจนฺติมสฺส ฆรสฺส ทฺวาเร ฐิโต มาตุคาโม ภาชเนน อุทกํ ฉฑฺเฑติ, ตสฺส ปตนฏฺฐานํ ฆรูปจาโรฯ ตโต วุตฺตนเยน เอโก เลฑฺฑุปาโต คาโม, ทุติโย คามูปจาโรฯ

อรญฺญํ ปน วินยปริยาเย ตาว ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (ปารา. 92) วุตฺตํฯ

อภิธมฺมปริยาเย ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺตนฺติกปริยาเย ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ อิทํ ลกฺขณํฯ ตํ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีลโต อปริกฺขิตฺตสฺส ปฐมเลฑฺฑุปาตโต ปฏฺฐาย ยาว วิหารปริกฺเขปา มินิตฺวา ววตฺถเปตพฺพํฯ

สเจ ปน วิหาโร อปริกฺขิตฺโต โหติ, ยํ สพฺพปฐมํ เสนาสนํ วา ภตฺตสาลา วา ธุวสนฺนิปาตฏฺฐานํ วา โพธิ วา เจติยํ วา ทูเร เจปิ เสนาสนโต โหติ, ตํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา มินิตพฺพนฺติ วินยฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน วิหารสฺสปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺตรา มินิตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ อิทเมตฺถ ปมาณํฯ

สเจปิ อาสนฺเน คาโม โหติ, วิหาเร ฐิเตหิ มานุสกานํ สทฺโท สุยฺยติ, ปพฺพตนทีอาทีหิ ปน อนฺตริตตฺตา น สกฺกา อุชุํ คนฺตุํฯ โย ตสฺส ปกติมคฺโค โหติ, สเจปิ นาวาย สญฺจริตพฺโพ, เตน มคฺเคน ปญฺจธนุสติกํ คเหตพฺพํฯ โย ปน อาสนฺนคามสฺส องฺคสมฺปาทนตฺถํ ตโต ตโต มคฺคํ ปิทหติ, อยํ ธุตงฺคโจโร โหติฯ

สเจ ปน อารญฺญิกสฺส ภิกฺขุโน อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คิลาโน โหติ, เตน อรญฺเญ สปฺปายํ อลภนฺเตน คามนฺตเสนาสนํ เนตฺวา อุปฏฺฐาตพฺโพฯ กาลสฺเสว ปน นิกฺขมิตฺวา องฺคยุตฺตฏฺฐาเน อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพํฯ สเจ อรุณุฏฺฐานเวลายํ เตสํ อาพาโธ วฑฺฒติ, เตสํเยว กิจฺจํ กาตพฺพํฯ น ธุตงฺคสุทฺธิเกน ภวิตพฺพนฺติ อิทมสฺส วิธานํฯ

ปเภทโต ปน อยมฺปิ ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺเฐน สพฺพกาลํ อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพํฯ มชฺฌิโม จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส คามนฺเต วสิตุํ ลภติฯ มุทุโก เหมนฺติเกปิฯ

อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ยถา ปริจฺฉินฺเน กาเล อรญฺญโต อาคนฺตฺวา คามนฺตเสนาสเน ธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตานํ อรุเณ อุฏฺฐิเตปิ ธุตงฺคํ น ภิชฺชติฯ สุตฺวา คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค อุฏฺฐิเตปิ น ภิชฺชติฯ สเจ ปน อุฏฺฐิเตปิ ธมฺมกถิเก มุหุตฺตํ นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามาติ นิทฺทายนฺตานํ อรุณํ อุฏฺฐหติ, อตฺตโน วา รุจิยา คามนฺตเสนาสเน อรุณํ อุฏฺฐเปนฺติ, ธุตงฺคํ ภิชฺชตีติ อยเมตฺถ เภโทฯ

อยํ ปนานิสํโส, อารญฺญิโก ภิกฺขุ อรญฺญสญฺญํ มนสิกโรนฺโต ภพฺโพ อลทฺธํ วา สมาธิํ ปฏิลทฺธุํ ลทฺธํ วา รกฺขิตุํ, สตฺถาปิสฺส อตฺตมโน โหติฯ ยถาห – ‘‘เตนาหํ, นาคิต, ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตมโน โหมิ อรญฺญวิหาเรนา’’ติ (อ. นิ. 6.42; 8.86)ฯ ปนฺตเสนาสนวาสิโน จสฺส อสปฺปายรูปาทโย จิตฺตํ น วิกฺขิปนฺติ, วิคตสนฺตาโส โหติ, ชีวิตนิกนฺติํ ชหติ, ปวิเวกสุขรสํ อสฺสาเทติ, ปํสุกูลิกาทิภาโวปิ จสฺส ปติรูโป โหตีติฯ

ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ, ปนฺตเสนาสเน รโต;

อาราธยนฺโต นาถสฺส, วนวาเสน มานสํฯ

เอโก อรญฺเญ นิวสํ, ยํ สุขํ ลภเต ยติ;

รสํ ตสฺส น วินฺทนฺติ, อปิ เทวา สอินฺทกาฯ

ปํสุกูลญฺจ เอโสว, กวจํ วิย ธารยํ;

อรญฺญสงฺคามคโต, อวเสสธุตายุโธฯ

สมตฺโถ นจิรสฺเสว, เชตุํ มารํ สวาหินิํ;

ตสฺมา อรญฺญวาสมฺหิ, รติํ กยิราถ ปณฺฑิโตติฯ

อยํ อารญฺญิกงฺเค สมาทานวิธานปฺปเภทเภทานิสํสวณฺณนาฯ

9. รุกฺขมูลิกงฺคกถา

[32] รุกฺขมูลิกงฺคมฺปิ ‘‘ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปามิ, รุกฺขมูลิกงฺคํ สมาทิยามี’’ติ อิเมสํ อญฺญตรวจเนน สมาทินฺนํ โหติฯ

เตน ปน รุกฺขมูลิเกน สีมนฺตริกรุกฺขํ, เจติยรุกฺขํ, นิยฺยาสรุกฺขํ, ผลรุกฺขํ, วคฺคุลิรุกฺขํ, สุสิรรุกฺขํ, วิหารมชฺเฌ ฐิตรุกฺขนฺติ อิเม รุกฺเข วิวชฺเชตฺวา วิหารปจฺจนฺเต ฐิตรุกฺโข คเหตพฺโพติ อิทมสฺส วิธานํฯ

ปเภทโต ปน อยมฺปิ ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺโฐ ยถารุจิตํ รุกฺขํ คเหตฺวา ปฏิชคฺคาเปตุํ น ลภติฯ ปาเทน ปณฺณสฏํ อปเนตฺวา วสิตพฺพํฯ มชฺฌิโม ตํ ฐานํ สมฺปตฺเตหิเยว ปฏิชคฺคาเปตุํ ลภติฯ